به گزارش پایگاه خبری تحلیلی دیار شهریار به نقل از خبرگزاری صداوسیما؛ مرکز آذربایجان شرقی، ضعف مدیریت در منطقه، جولان سودجویان محلی و نبود نظارت، آن را به یکی از آسیب پذیرترین زیست بوم های کشور و البته جهان تبدیل کرده است.
قوری گول یکی از مهمترین تفرجگاههایی است که از کودکی به یاد دارم. نزدیک تبریز و در دسترس. با برکه ای زیبا و درختانی سرسبز. روزگاری با گشت و گذار در طبیعتش، گوش به صدای پرندگان می سپردم و محو رنگارنگی آنها می شدم.
ما منتظر تابستان بودیم تا شبی در اتاقکهای گردشگران به خواب رویم و صبح با هوای دلپذیر و مه آلود بیدار شویم. اما نه مردم و نه روزگار با این تالاب مهربان نبودند و حالا دیگر تکرار تقلای او بین مرگ و زندگی ، زخم بر خاطراتم می زند …
با شهرت بین المللی اما غریب در زادگاه
قوری‌گول با وسعت ۲۰۰ هکتار در ۳۰ کیلومتری جنوب شرق تبریز و در ۱۵ کیلومتری غرب شهر بستان‌آباد درمجاورت روستای امناب (ایمناب) قرار گرفته‌است.
ارتفاع کل منطقه ای که تالاب قوری گول در آن قرار گرفته ۱۸۹۰ متر از سطح دریا است. با توجه به اهمیت زیست‌محیطی، جزو تالابهای بین‌المللی است که در سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است.
همچنین این تالاب به علت پذیرا بودن فصلی شماری از پرندگان حمایت شده مهاجر، حائز اهمیت جهانی است. در اسناد و مدارک موجود، برنامه‌های حمایتی از این تالاب شامل حفاظت از منابع آب دریاچه است و از سال ۱۳۷۳ جزء مناطق شکار ممنوع مدیریت می‌شود. اما در دنیای واقعی، آبی به تالاب نمی رسد و پرنده ای در آن پر نمی زند!
علت نامگذاری این دریاچه به نام قوری گول
بعضی ها نام قوری گول را به معنی استخر خشک ترجمه می کنند. همچنین یکی دیگر از نام های آن دوری گول به معنی استخر آب زلال است. بعضی از افراد نیز در گویش و زبان ترکی به این تالاب، قویل گول می گویند. قویل گل به معنی استخر و گودالی عمیق است. در میان این نام ها، نام قویل گل را بیشتر می توان نزدیک به آنچه که در تالاب قوری گول آذربایجان شرقی می بینیم دانست.
این دریاچه همانند تالاب تخت سلیمان تاریخ طولانی دارد و امروزه در دسته تالاب هایی با آب های راکد قرار می گیرد. در گذشته های نه چندان دور این دریاچه در تمام طول پرآب آب بوده و عمیق ترین بخش آن حدود ۱۳ متر عمق داشته است.
استاد شهریار که اصالتا اهل بستان آباد است قوری گول را به خوبی می شناخته و در منظومه جهانی خود “حیدربابا” در وصفش چنین سروده است:
حیدربابا قوری گولون قازلاری
گدیکلرده سازاخ چالان سازلاری
کند کوشنین پاییزلاری یازلاری
بیرسینماپرده سیدیر گوزومده
تک اوتوروب سیر ادرم اوزومده
شهریار شیرین سخن به پرندگان زیبا و طبیعت چهار فصل این تالاب اشاره می کند که همچون فیلمی همواره در مقابل چشمان اوست و در خلوت خود می تواند در میان آن طبیعت خیال انگیز ، سیر کند.
جاذبه گردشگری
تیماری، راهنمای گردشگری می گوید: قوری گول سالها یکی از مقاصد ثابت ما در تورهای یک روزه بود. این تالاب از جاذبه‌های مهم گردشگری در آذربایجان شرقی است و به علت داشتن شرایطی چون وجود چشم‌انداز مناسب، تنوع پرندگان آبزی، دسترسی به مراکز شهری و طبیعت بی نظیر از قابلیتهای ویژه‌ای برخوردار و به علت قرار گرفتن در جاده ترانزیتی تهران – تبریز مسافران زیادی را پذیرا بود.
از کمپ گردشگری مجاور قوری گول برای برگزاری اردوهای تابستانی دانش آموزی استفاده می‌شود.
قوری گول به دلیل برخورداری از گونه های بی نظیر گیاهی و ظرفیتهای فراوان در میزبانی پرندگان مهاجر ، همواره یکی از مهمترین مراکز مطالعات اکوسیستم بود و در سال ۹۵ نیز سايت پرنده نگري این تالاب بين المللي افتتاح شد.
دنیایی کوچک از گیاهان و جانوران
بیش از ۲۸۰ گونه گیاهی در این منطقه شناخته شده است.
یک گیاه شناس توضیح می دهد: این گونه ها شامل بومادران و شنگ و گل گندم و آلبالوی وحشی و زنبق کوهی و شیرین بیان و نسترن ، گیاهان آبزی تالاب شامل نی و لوئی و عدسک آبی، گیاهان غوطه ور در آب شامل بارهنگ آبی و آلاله آبزی و قوشاب شانه‌ای، انواع جلبک و فیتوپلانکتون است.
در منابع تحقیقاتی آمده حیات وحش این منطقه را پستاندارانی چون جربیل ایرانی و موش کشتزار و موش مغان و گرگ و روباه و سمور سنگی تشکیل می دهند.
حدود ۹۲ گونه پرنده نیز در این تالاب شناسایی شده که شامل اردک سرسفید و اردک مرمری و اردک بلوطی است که این گونه‌ها طبق تقسیم‌بندی Iucn در کلاس در حال تهدید طبقه‌بندی شده‌اند.
از خزندگان تالاب می‌توان به مارمولکهای تالاب قوری گول و مارها و گرزه مار و مار پلنگی و کور مار و مار چلیپر اشاره کرد.
شیرینی آب، بلای جان تالاب
یکی از ویژگی‌های کم‌نظیر تالاب قوری گل در مقایسه با سایر دریاچه‌های منطقه، شیرین و قابل تصفیه بودن آب آن است.
حمیدپور، هیدروژئولوژیست می گوید: بیشتر آب تالاب قوری گول توسط چشمه های آب زیرزمینی که در کف آن وجود دارد تامین می شود اما منابع آب دیگری نیز دارد. رودها و سیلاب های فصلی به همراه آب های جاری شده از باران و آب شدن برف ها در این منطقه، به سمت پایین دست و این دریاچه سرازیر می شوند.
در نتیجه این منابع که تامین کننده آب درون دریاچه هستند، ما در تالاب قوری گول آذربایجان شرقی شاهد آب شیرین در دریاچه هستیم. همین آب شیرین نیز باعث جذب بسیاری از گونه های جانوری و پرندگان مهاجر به این منطقه شده است.
و البته همین شیرینی سبب شده آب تالاب برای آبیاری مزارع و زمین های کشاورزی اطراف استفاده شود و همچنین به ویلاهای مجاز و غیرمجاز لوله کشی شود که می تواند به خشک شدن تالاب قوری گول آذربایجان شرقی دامن بزند.
خشکی، سرنوشت مشترک تالابها
همانند چندین تالاب مهم کشور ، حجم آب تالاب بین المللی و حفاظت شده قوری گول نیز به دلیل برخی ممانعت ها در ورود آب، به شدت روند کاهشی داشته که منجربه خشک شدن تدریجی این تالاب شده است.
در کنار تمام عوامل بحران زا در تالاب قوری گول، ضعف نظارت به قدری پررنگ دیده می شود که همگان بر آن واقف شده اند.
شرایط حاکم بر این منطقه، گویای بی توجهی و رهاشدگی است و کنترلی نیز از سوی دستگاه های اجرایی صورت نمی گیرد.
یکی از منابع اصلی تغذیه این تالاب ، کانال ” صبر چای ” از رودخانه های مهم استان است. آب صبر چای در فصول کشاورزی سال، مورد استفاده کشاورزان روستاهای اطراف تالاب قرار می گیرد و در فصول غیر کشاورزی باید به سمت قوری گل هدایت شود .اما گویا مدیریتی منسجم در این فرآیند وجود ندارد.
از لجبازی میراب تا خشکی تالاب
بر اساس گزارشهای متعدد، خشک شدن تالاب بین المللی و حفاظت شده قوری گول به دلیل کمبود آب در منطقه نبوده است و خشک شدن این تالاب زیبا به علت سوءمدیریت دستگاه های مربوطه در تامین نشدن حقابه این تالاب است.
طبق روال هر سال، پس از پایان فصل کشاورزی منطقه در مهرماه، فصل آب گیری تالاب آغاز می شود. اما امسال شرایط برای آب گیری تالاب بر اساس رویه همه ساله، فراهم نشده است.
مردم منطقه می گویند لج بازی های مداوم میراب ها در هدایت نکردن آب به تالاب و رها سازی آن به مسیرهای دیگر، در اعتراض به عدم پرداخت حق الزحمه های آنان صورت می گیرد.
اما نه تنها هیچ حرکتی برای رفع این مشکل نمی شود بلکه اقدام بازدارنده ای هم انجام نگرفته و همه اینها زمینه ساز هدر رفت بخش عمده ای از منابع آبی استان از یک سو و خشک شدن تالاب قوری گول از سوی دیگر می شود. با این حال همواره تنها دلیل خشک شدن قوری گول، به مسئله خشکسالی های اخیر ربط داده شده است.
واقعیت های مدیریتی یا جوابیه های مدیریتی!
مشکل اصلی این تالاب، مدیریت نشدن واحد آن است.
محیط زیست اعتقاد دارد تامین آب تالاب وظیفه اداره آب است. اداره آب هم می گوید نهاد بهره بردار قوری گول باید فکر آب راهم بکند. این وسط اداره بنیاد شهید که بهره بردار منطقه گردشگری تالاب است نه کاری به آب رسانی دارد و نه حفاظت از حیات وحش تالاب . چون تمام این موضوعات تخصصی است.
مدیر کل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی می گوید: قوری گول، تالاب فصلی به شمار می رود و معمولا در همه فصول سال سطح آب آن یکسان نیست.
عباس نژاد برخلاف نظر کارشناسان و مردم محلی، با رد پرداخت نشدن حق الزحمه میراب ها تاکید دارد : این حق الزحمه، هرچند با تاخیر، اما از سوی مسئولان استانی و سازمان برنامه و بودجه استان، پرداخت شده است و این کمبود آب، کاهش بارش های فصلی و تامین نشدن حق آبه تالاب است که عوامل موثر در بحران این روزهای تالاب قوری گول به شمار می روند.
او ادامه می دهد: ما در حال تکمیل کانال آب تعبیه شده برای تالاب هستیم و خوشبختانه توافق اولیه با وزارت نیرو و شرکت آب منطقه ای استان برای اجرای این طرح انجام گرفته و قرار است حق آبه تالاب هر سال سر موقع تامین شود.
از اردیبهشت زیبای تالاب تا زنگ خطر تیر ماه
مهاجرت ۲۰۰ درنا به قوری‌گول آذربایجان شرقی، خبر دل انگیزی بود که مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی در اردیبهشت ماه امسال داد.
عباس نژاد از تغییر اکوسیستم و ورود پرندگان جدید به تالاب بین‌المللی قوری‌گل بستان‌آباد گفته بود که احتمال می رفت از مناطق قطب شمال، روسیه و سیبری به این تالاب آمده باشند.
با این حال این اوضاع خوشایند دیری نپایید. تیرماه که رسید، مدیر عامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان شرقی گفت: وسعت قوری گول از ۱.۳۷ به ۱.۲۹ کیلومتر مربع کاهش یافته است.
غفارزاده ادامه داد: در تیرماه امسال، حجم آب تالاب قوری گول ۱.۳۳ میلیون مترمکعب بوده که این رقم در مدت مشابه سال گذشته، ۱.۷۷ میلیون مترمکعب را ثبت شده است.
در حالی که ارتفاع آب تالاب در اردیبهشت ۱۴۰۰ حتی به ۲ متر نیز می رسید و مساحت آن بین ۱۸۰ الی ۲۰۰ هکتار بود، اما با تامین نشدن حقابه در تابستان ، پاییز که رسید به طور کامل خشک شد.
کشاورزی یا فرسودگی کانال؟
دبیر تالابهای آذربایجان شرقی می گوید: ۲۷ تالاب در آذربایجان شرقی شناسایی شده‌اند که برخی از آنها فصلی و برخی دائمی است و در این میان، به ۲ تالاب دائمی قره قشلاق و قوری‌گول می توان اشاره کرد که جزو مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست هستند.
آذرهوا ادامه می دهد: یکی از مهمترین علل خشکی تالاب، استفاده ناپایدار از منابع آبی است که متأسفانه بخش کشاورزی بیشترین مصارف آب را داشته است . همچنین با توجه به افزایش دما به خصوص در فصل گرما تبخیر نیز در کاهش تراز تالاب مؤثر بوده است.
غنی پور معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان هم می گوید: کاهش ورودی‌های مستقیم، تخریب و فرسودگی کانال انتقال آب، وضعیت نابسامان مسیر انتقال آب و فشار بر منابع آب زیر زمینی از عوامل خشکی این تالاب به شمار می‌رود.
قوری گول در حسرت صبرچایی
خط انتقال آب از صبرچای و کانال این مسیر تقریبا ۱۰ کیلومتری از مصوبات سفر مقام معظم رهبری در سال 1372 به استان بود.
علیزاده، خبرنگار صداو سیما در شهرستان بستان آباد می گوید: از آن زمان به بعد در بسیاری از نقاط مسیر، کانال تخریب شده است. اما مرمت آن پشت گوش انداخته شده و مشکل دیگر هم روباز بودن این کانال عریض و طویل است که هدررفت آب را موجب شده است.
او ادامه می دهد: مشکل بعدی هم ساخت وسازهای غیرمجاز و ویلاسازی های گسترده در حریم قوری گول است. قطعا برای تامین آب این ویلاها قوری گول قربانی خوبی خواهد بود هم با برداشت غیر مجاز آب از کانال و هم با حفر چاههای غیر مجاز در محدوده.
کانالی که همچنان مرمت می خواهد
سال ۹۲ مدير كل وقت حفاظت محيط زيست آذربايجان شرقي از اصلاح مقطعی کانال انتقال صبرچای و سرازير شدن 70 ليتر آب در ثانيه به تالاب قوري گول خبر داد.
جالب اینجا است که همان زمان هم وی گفته بود: متوسط نیاز آبی تالاب در شرایط اکولوژیک حدود ۴.۵ میلیون متر مکعب است و در صورت مرمت کانال و جلوگیری از هرز آب در مسیر، می‌توان تا ۱۷۰ متر مکعب آب در ثانیه (یعنی ۲.۵ برابر بیشتر) به قوری گل هدایت کرد. چیزی حدود ۲.۵ میلیون متر مکعب.
اما گویا گوشی برای شنیدن این واقعیت نبوده است.
هیچ وقت برای احیا دیر نیست
در حال حاضر یکی از تالابهای دائمی دنیا در آذربایجان شرقی روزهای سختی را سپری می‌کند و گویا همه عوامل اعم از خشکسالی و استفاده ناپایدار از منابع آبی دست به دست هم داده‌اند تا این تالاب تشنه بماند.
خشک شدن تالاب قوری‌گول یک فاجعه زیست محیطی را رقم خواهد زد اما آذرهوا می گوید: احیا شدن قوری گول مثل تمامی تالابها کاملا ممکن است به شرطی که حقابه ها تخصیص داده شود. در کنار آن، کنترل مصارف آبی و مدیریت منابع نیز ضرورت دارد.
با این حال واقعیت این است که قوری گول تنها ۲ یا ۳ ماه از سال قادر به زندگی است و بقیه ایام را با خشکی و تشنگی سر می کند.
دادستان وارد می شود
بررسی علل خشک شدن تالاب بین المللی قوری گول در دستور کار قرار گرفته است.
این خبری است که به نقل از دادستان عمومی و انقلاب تبریز در اول آبان ماه منتشر شده است. وی طی نامه‌ای به مدیران کل حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی و آبخیزداری و نیز مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی توضیح دستگاه‌های مربوطه را در خصوص علل خشک شدن این تالاب خواستار شده است.
علیلو می گوید: حفظ محیط زیست از واجبات است و دستگاه قضائی آذربایجان‌شرقی به عنوان مدعی العموم موضوع خشک شدن تالاب قوری گول را به عنوان یک اثر طبیعی به طور ویژه بررسی و با تخلفات احتمالی در این خصوص برخورد می‌کند. دستگاه‌های مسئول در این زمینه باید به وظایف محوله و قانونی خود به دقت عمل کنند و دادستانی با هرگونه ترک فعل و سوء مدیریت منجر به تخریب محیط زیست مطابق قانون برخورد خواهد کرد.
ما به تالاب نیاز داریم
یادمان باشد که تالاب ها از مهمترین محیط های زیستی در زمین هستند. چرا که باعث تغذیه و تخلیه آب های زیرزمینی، حفاظت در برابر نیروهای طبیعی، حفظ خط ساحلی و کنترل فرسایش، بهره برداری گردشگری و حفاظت از حیات وحش می شوند. همچنین در تنظیم جریان آب و کنترل سیلاب، جلوگیری از نفوذ آب شور به سفره های آب زیرزمینی، پاکسازی مواد سمی، بادشکن بودن، جذب و کاهش دی اکسید کربن نقشی حیاتی دارند.
پس از تجربه تلخ دریاچه ارومیه، تکرار حکایت در تالاب بین المللی قوری گول از تحمل خارج است.
حالا که زمان داریم، حالا که راه را می دانیم، باید به سمت احیای این تالاب حرکت کنیم. با مشارکت دستگاه‌های اجرایی و همچنین مدیریت بهره برداری منابع در حوضه آبریز می شود شاهد روزگار خوش تالاب باشیم.
گزارش از: مهین انتظار ـ خبرگزاری صداوسیما ـ تبریز
